13 juli 2025
Gemeente van Jezus Christus,
Het zijn grote vragen en onderwerpen die Bonhoeffer aanstipt in zijn werken. Tegelijk voelt het als teer en kwetsbaar voor mij om er mee bezig te zijn. Als een zoektocht met vooral veel vragen en minder antwoorden.
Afgelopen week vroeg ik mezelf regelmatig af waarom ik het ook alweer een goed idee vond om het in een kerkdienst over het kwaad, verantwoordelijkheid en wijsheid te hebben. Maar toen ik me er verder in verdiepte voelde ik weer wat mij in eerste instantie raakte aan de tekst van Bonhoeffer. Hoe ontzettend relevant nog steeds is wat hij geschreven heeft.
Waarschijnlijk is het goed om daar te beginnen, dus eerst zal ik een stukje voor jullie voorlezen van de tekst van Bonhoeffer zelf. Nadat hij beschreven heeft hoe het problematisch wordt als kwade middelen tot succes leiden en dat hij geen criticaster, maar ook geen opportunist wil zijn, schrijft hij het volgende: ‘Nee, we zijn medeverantwoordelijk voor de vormgeving van de geschiedenis, soms als overwinnaars, soms als verliezers … De laatste vraag is niet ho ik heldhaftig het toneel verlaat, maar hoe een toekomstige generatie moet verder leven. … want het gaat om hun eigen toekomst’. (waarom ik mij verzet, p. 32/33)
‘Medeverantwoordelijk voor de geschiedenis’ het is nogal wat. Veronderstelt Bonhoeffer daarmee niet meer invloed, dan dat wij als individu hebben? Toch roept hij wel dingen wakker die ergens in de onderstroom leven, althans bij mij. Regelmatig heb ik mijzelf de afgelopen tijd afgevraagd hoeveel nieuwe generaties nu opgroeien met haat, geweld en trauma’s. Wat gaan daar de consequenties van zijn?
Waarom gaan dit soort vragen mij aan? Waarom raakt het nieuws mij en zo velen anderen? Is het niet omdat we aanvoelen dat het ook onszelf aangaat en niet alleen de ander? Dat wij onderdeel zijn van het geheel dat we samenleven noemen. Daarin worden we elke dag opnieuw gedwongen keuzes te maken, grote en kleine. Wanneer laat ik mijn stem horen? Voor wie zet ik mij in? Wat denk ik van… nou ja genoeg waarover de meningen nogal uiteenlopen.
Ergens anders stelt Bonhoeffer zichzelf de vraag: ‘wie houdt stand?’. Eigenlijk is dat de grote vraag die als een rode draad door zijn schrijven heen loopt. Wie houdt stand als er niets normaal meer is? Waarop baseer je dan je keuzes? Wat is heilzaam voor de toekomst? Vragen die nog steeds heel actueel zijn.
Nadat hij verschillende opties langs loopt komt hij uiteindelijk uit bij twee termen: eenvoud en wijsheid. Termen die bij hem religieus geladen zijn, want hij zocht ernaar als christen in deze wereld een weg te vinden.
In een ander document schrijft hij: ‘Alleen wie eenvoud en wijsheid met elkaar kan verbinden, kan staande blijven. In vrijheid naar God en naar de werkelijkheid kijken – dat is eenvoud en verstandigheid combineren.’
Zonder het heel expliciet te benoemen put Bonhoeffer hier uit hele Bijbelse bronnen. Bronnen zoals de twee verschillende teksten die we eerder in de dienst lazen. Hoor maar wat de wijsheidsleraar in Spreuken tegen zijn leerling zegt:
Spreuken 2
[3] als je erom vraagt de dingen te begrijpen,
roept om scherpzinnigheid,
[4] ernaar zoekt als was het zilver,
ernaar speurt als naar een verborgen schat –
[5] dan zul je ontdekken wat ontzag voor de HEER is,
dan raak je met God vertrouwd.
[6] Want het is de HEER die wijsheid schenkt,
zijn woorden bieden kennis en inzicht.
De eenvoud waar Bonhoeffer over spreekt is gelijk aan ‘weten waar je het zoeken moet’. De wijsheidsleraar prent zijn leerling in: als je je weg zoekt door het leven, zoek dan allereerst bij God. Het is een uitnodiging om je leven te verankeren in God, de schepper van hemel en aarde, die de eeuwen omvat. Bij alles wat verandert, wankelt en onzeker is, kan en wil God een ankerpunt zijn. Vertrouwd raken met God, een relatie met hem opbouwen, dat is de weg die je kan gaan om wijsheid te vinden. Oudere vertalen spraken over ontzag voor God leren. Dat is een wat ouderwets woord met misschien negatieve associaties. Toch geeft het nog een extra lading aan het vertrouwd raken met God. Want zoals je ontzag kan hebben voor dieptes, bijvoorbeeld omdat je hoogtevrees hebt, zo kan je ook ontzag hebben voor God. Respect en verwondering over de grootsheid van God. Een grootheid die er ook voor zorgt dat God nooit opgesloten raakt in wat wij mensen van dingen vinden. Zo is God altijd in staat weer een nieuw Licht op zaken te werpen vanuit liefde.
De route die de wijsheidsleraar hier voorstelt is bijna paradoxaal. Want hij heeft het erover dat de leerling actief moet zoeken, moet vragen, moet roepen en moet speuren, om vervolgens tot de ontdekking te komen dat wijsheid niet iets is wat je verwerft, maar wat je cadeau geschonken wordt. Van ons wordt een actieve houding gezocht om als een goed mens in het leven te staan, maar uiteindelijk is het Gods geschenk aan ons, om ons daarin met wijsheid te zegenen.
Dat is ook opvallend aan de tekst in Spreuken, dat het zoveel gaat over de weg gaan. Wijsheid is kennelijk iets voor onderweg. Voor het gaan door het leven heen, met alle dilemma’s en vraagstukken die je daar tegenkomt.
Jakobus is daarin wat explicieter over de keuzes waar je als mens voor komt te staan. Hij zet heel duidelijk twee soorten wijsheid tegenover elkaar: de wijsheid van boven en de wijsheid van de wereld.
De wijsheid van boven beschrijft hij heel beeldend met woorden als vredelievend, mild en meegaand. Het doet een beroep op het ideaal van Gods rijk van vrede. Maar wat betreft de wijsheid van de wereld laat hij ook niets aan de verbeelding over. Dan gaat het om jaloezie, egoïsme en alles wat wanorde veroorzaakt. De ontregelende krachten in de wereld.
Voor Jakobus is heel duidelijk dat die twee wijsheden in elk mens aan het werk zijn. We kunnen doen alsof het niet zo is, maar als we eerlijk zijn dan zit in ons allemaal onze eigen portie wanorde, onvrede en egoïsme. Niet dat ons dat tot slechte mensen maakt, maar het is wel waar we mee om te gaan hebben.
Die vraag van Bonhoeffer: ‘wie houdt stand?’, gaat niet alleen buiten ons om. Het is niet alleen de vraag hoe ik mij staande houd in de wereld die om je heen gebeurt. Het is ook een interne vraag, die gaat over de strijd in onszelf zo zegt Jakobus. We hebben een keuze in welke wijsheid de overhand heeft in ons leven en de keuzes die wij maken.
Wie houdt stand? Degene die ook bij dat gevecht in zichzelf, de worsteling die het kan zijn om als een goed mens in het leven te staan, weet in Wie je leven verankerd mag zijn. In God die in Jezus heeft laten zien wat het betekent om staande te blijven en trouw te blijven aan God.
Jakobus heeft een hele mooie term om te omschrijven hoe de gelovige mens in het leven mag staan, namelijk met wijze zachtmoedigheid. Als ik aan Jezus denk, dan is dat wat ik hem zie doen op al die momenten dat hij uitgedaagd en geprovoceerd wordt. Met wijze zachtmoedigheid weet hij de situatie zo’n draai te geven dat de angel er uitgehaald wordt. In Jezus’ voetsporen hebben vele mensen met wijze zachtmoedigheid keuzes gemaakt in het leven.
Dat brengt mij eindelijk bij de afbeelding op de voorkant van de liturgie. Nadenkend over een modern voorbeeld van iemand die met wijze zachtmoedigheid dingen aan de kaak stelt is voor mij de kunstenaar Banksy. Zoals op dit kunstwerk dat de ‘bloemenwerper’ heet. Het lijkt om een stenengooier te gaan, maar in plaats van stenen heeft deze figuur een kleurrijke bos bloemen in zijn handen. Banksy weet met zijn kunstwerken vaker actuele onderwerpen zó aan te kaarten dat ze tot nadenken stemmen, kritisch en verrassend.
Nu hoeven we niet allemaal Banksy’s te worden. Toch ben ik ervan overtuigd dat een ieder van ons de mogelijkheid heeft om met wijze zachtmoedigheid in het leven te staan en zo verschil te maken. Dat hoeft niet groot te zijn, maar soms kan een beetje wijsheid of bedachtzaamheid voor iemand anders al een groot verschil maken, zonder dat je het weet.
Wijze zachtmoedigheid, volgens mij is dat de weg die Bonhoeffer al zoekend gegaan is. Die hem ertoe bracht keuzes te maken die zijn eigen leven in gevaar brachten. Maar dat deed hij niet roekeloos. Geworteld in een diep verstaan van de Bijbel, van God, maar ook van zijn eigen tijd, zocht hij zijn weg.
Wat heb jij nodig om die weg van wijze zachtmoedigheid te gaan?
Welke weg heb jij te gaan om vertrouwd te raken met God en zijn wijsheid te kunnen ontvangen?
Durf je erop te vertrouwen dat dit ervoor kan zorgen dat je steviger in het leven staat?
Misschien zou het kunnen helpen om komende week elke dag één vers van Spreuken 2 te lezen. Die de dag mee door te nemen en dan te ervaren hoe zo’n kleine wijsheid je dag kan kleuren.
Want: Wie wijsheid vindt, vindt het leven en ontvangt de gunst van de Heer (Spreuken 8: 35).
Amen
