20 juli 2025
Gemeente van Jezus Christus,
Het spannende van je bezig houden met een theoloog als Bonhoeffer is de vraag: wat zou hij vandaag de dag gedaan hebben? Hij is het boegbeeld geworden van het kerkelijke protest tegen de structurele demonisering, uitsluiting en vervolging van hele groepen mensen door de nazi’s en hun aanhangers. Hij is pijnlijk eerlijk over wat hij ziet en heeft het in zijn verantwoording zelfs over de domheid van veel mensen. Daar is van alles over te zeggen, maar je ontkomt er bijna niet aan de lijn door te trekken naar de dag van vandaag. Als je de theologie van Bonhoeffer doortrekt naar onze tijd, wat is dan noodzakelijk en goed om te doen?
Wat hem volgens mij mede een tijdloos en daarmee inspirerend theoloog maakt is dat zijn lezers niet voorschrijft wat zij moeten doen, maar dat hij op zoek gaat naar de laag dieper. Hij is op zoek naar het kompas van de innerlijke mens. Je merkt hoe hij dat kompas probeert te verbinden met God en Christus. Daar raakt hij aan onderwerpen die zijn lezers en ons ook nu nog aanmoedigen om zelf keuzes te maken. Wat brengt jou in beweging of is voor jou zo onopgeefbaar dat je in actie wilt komen? Ongeacht wat de consequenties misschien zijn.
In heel zijn schrijven is voelbaar hoe voor Bonhoeffer het lijden, het kwaad en vervolging hele tastbare realiteiten zijn waar hij zich toe te verhouden heeft. Tegelijk kijkt hij er op een manier naar die mij soms verrast. Zo heeft hij het bijvoorbeeld over hoe verbazingwekkend het is dat het kwaad som zo dom en ondoelmatig blijkt te zijn. Het kwaad loopt uiteindelijk altijd stuk op zichzelf en op de wetten van het menselijke samenleven die God bij de schepping heeft ingegeven. Zo keert bijvoorbeeld wantrouwen zich uiteindelijk altijd tegen zichzelf omdat niets en niemand meer vertrouwd wordt en iemand alleen komt te staan. Bonhoeffer noemt dit de immanente rechtvaardigheid, respect voor de ultieme wetten en rechten van het leven is het meest bevorderlijk voor een gelukkig en goed leven.
Het brengt hem bij de volgende belijdenis: ‘ik geloof dat God uit alles het goede kan en wil scheppen, zelfs uit het meest kwaadaardige. Om dit te doen heeft Hij mensen nodig die alle dingen ten goede laten werken’. Met volle erkenning van het kwaad toch perspectief zien, dat is de kracht van Bonhoeffer.
Het is niet raar dat hij in dat opzicht zich aangesproken voelt door een brief als de eerste brief van Petrus. Een brief die geschreven is voor gemeenteleden die het niet makkelijk hadden als christenen. Ze werden met de nek aangekeken of erger zelfs. Dat allemaal door de keuzes die zij in het leven maakten.
Maar dat leidt er niet toe dat de schrijver van de brief zijn medechristenen aanmoedigt om voorzichtig te zijn. Nee, hij spoort ze zelfs aan om te staan voor hun innerlijke overtuiging. Hij
ziet het als kans om verschil te maken in de wereld. Maar dan wel op een hele eigen manier. Door mensen nieuwsgierig te maken en met tact te opereren. Net voor het stuk dat wij gelezen hebben schrijft hij: vergeldt geen kwaad met kwaad en als u wordt uitgescholden, scheld dan niet terug.’ (1 pet 3: 9a)’.
Vervolgens erkent hij de realiteit van zijn medegelovigen, namelijk dat ze lijden, maar zet het in een nieuw perspectief. Ze zetten zich in voor het goede en volgen zo in de voetsporen van Jezus. Dan volgt die prachtige zin, die mij uit het hart gegrepen is: ‘erken Christus als Heer en eer Hem met heel uw hart. Vraagt iemand u waarop de hoop die in u leeft gebaseerd is, wees dan steeds bereid om u te verantwoorden. Doe dat dan vooral zachtmoedig en met respect, houd uw geweten zuiver; dan zullen de mensen die zich honend uitlaten over uw goede levenswandel in eenheid met Christus, zich over hun laster schamen.’
Durf anders te zijn en te staan voor de boodschap van liefde en Gods koninkrijk is eigenlijk wat hier gezegd wordt. Wees moedig genoeg om dat wat je kostbaar is te laten merken. Ook als je daarbij weerstand ontmoet. Je bent in goed gezelschap…. Steeds wordt er dan naar Jezus gewezen en de weg die hij gegaan is.
Dat is ook wat Bonhoeffer beschrijft in zijn ‘verantwoording’. Daar gaat een heel stuk over het lijden en het medelijden. Hij heeft het over hoe mededogen vaak pas ontstaat als de dreiging toeneemt en het onheil dichterbij komt. Dan wordt het opeens echt en krijgt het kwaad een gezicht. Maar volgens Bonhoeffer is de christen geroepen om mee-te-lijden met de mensen in deze wereld die lijden. Omdat dit is hoe God zich heeft laten kennen, in Christus, die geleden heeft en zo solidair geworden is met de lijdende mens. In zijn liefde is God krachtig en weerloos tegelijk.
Kick Brass schrijft hierover in zijn boek: citaat p. 119 (ook van mij wordt gevraagd om lief te hebben, recht te doen op te komen voor recht en gerechtigheid. Dat kan mij veel kosten, maar ik maag dat doen vanuit een diep vertrouwen dat Gods liefde het laatste woord zal hebben). Of zoals Bonhoeffer het zelf zegt: Wij zijn de Heer niet, maar instrumenten in de handen van de Heer van de geschiedenis (p 43).
Die solidariteit is al aan het begin van Jezus werk op aarde te voelen, in al zijn radicaliteit. Namelijk in de zaligsprekingen aan het begin van de bergrede. Jezus is net begonnen met de verkondiging van het koninkrijk. Hij zet de eerste stappen in de openbaarheid, maar weet gelijk een hele menigte om zich heen te verzamelen die aandachtig naar hem luistert.
In de eerste verzen van de bergrede krijgt dat koninkrijk van God een gezicht. Namelijk in de mensen die getroffen worden door het leven.
- Hij heeft het over levenssituaties: armen , treurenden, vervolgden. Kortom de mensen die in de hoek zitten waar de klappen vallen.
- Hij heeft het over karaktereigenschappen: zachtmoedigen, barmhartigen, zuiveren van hart. Kortom de mensen die niet altijd meedoen in de machtsstrijd, maar met zachte krachten de wereld proberen te veranderen
- Hij heeft het over idealen: zoeker gerechtigheid, vredestichters. Kortom de mensen die staan voor een zaak, voor anderen en zichzelf, maar daarin vaak hun levenswerk bij de handen zien afbreken.
Voor hen is Jezus met zijn boodschap gekomen, voor hen wil hij er zijn. Zijn prioriteit gaat naar hen uit. Voor allen heeft hij een passende boodschap die gaat over het hier en nu, maar ook over het rijk van God dat zal komen.
De geleerden discussiëren erover of deze lijst een ethische handleiding is voor hoe te leven als christen. Of gaat het om te toezegging van liefde en genade voor de mensen die in en van de wereld niet zoveel te verwachten hebben.
Is niet het mooie dat het beiden kan zijn: een bemoediging en aansporing tegelijk. Dat daarin ook de kracht van deze tekst is gelegen, omdat zoveel mensen hun eigen ingewikkelde levenssituatie herkend hebben. Dat ze zich gezien voelen door Jezus die hun lijden erkent en onderkent. Die soms vurig en soms tactisch en soms vooral mee-lijdend er voor hen is en voor hen opkomt?
Waar brengen ons al deze bespiegelingen?
Misschien vooral allereerst aan de voeten van Jezus. Jezus die ons heeft laten zien hoe God mee-lijdt met de mensen die weerloos zijn in deze wereld. Die voor hen een baken van hoop en uitzicht is. Als we willen weten waar we het moeten zoeken in de gebrokenheid en strijd van deze wereld, dan is het aan de voeten van Jezus, die Gods gezicht op aarde is.
Maar daarnaast is er de oproep om zelf moedig en hoopvol te zijn en daarover open te zijn. Wij zijn geroepen om dat koninkrijk van God in onze tijd zichtbaar en tastbaar te maken. Maar wel met zachtmoedigheid en respect zoals de schrijver van de Petrusbrief het zegt.
Het bijzondere, ingewikkelde en krachtige is dat wij dat allemaal op onze eigen manier doen. God kan vele soorten handen gebruiken om zijn liefde zichtbaar in deze wereld te maken. We hebben allemaal onze eigen talenten gekregen die we daarbij mogen inzetten. Zo heb ik het belangrijk gevonden om mijn bijdrage aan het kerkasiel in Kampen te leveren. Voor die kinderen die gedwongen worden te gaan naar een land waar ze niet thuis zijn en waar ze veel minder kansen hebben. Juist nadat er over gesproken was het strafbaar te stellen om illegalen te helpen. Maar dat is Daartoe voelde ik mij geroepen. We zijn een kerk vol mensen die allemaal hun eigen keuzes moeten en mogen maken. De een zal zijn/haar stem laten horen tegen onrecht, terwijl de ander meer praktisch er probeert te zijn. Zo kunnen we Gods liefde vele handen en gezichten geven. Juist als we allemaal de moed voelen om te vertellen op Wie wij hopen.
Er zou nog veel meer over te zeggen zijn. En misschien leent een goed gesprek zich nog veel meer voor deze stof. Toch is het goed om af te ronden. Daarbij wil ik Bonhoeffer het laatste woord geven.
Met het gedicht christen en heiden
Christen en heiden
Mensen gaan tot God in hun nood,
smeken om hulp, vragen om voorspoed, brood,
redding uit ziekte, verlossing uit schuld en dood.
Zo doet elk mens, christen en heiden.
Mensen gaan tot God in Zijn nood,
vinden Hem arm, veracht, geen onderdak, geen brood,
zien Hem ten prooi aan zonde, zwakte en dood.
Een christen staat naast God in al Zijn lijden.
God gaat tot alle mensen in hun nood,
verzadigt lichaam en ziel met Zijn brood,
lijdt voor christen en heiden aan ‘t kruis de dood,
en vergeeft ze beiden
Amen
