Gemeente van Jezus Christus,

Preken over Kaïn en Abel
Preken over de ode aan de verliezer

In een week als deze.

In een week waarin de natuur liet zien hoeveel verwoestende kracht zij bezit. Onvoorstelbaar hoe verwoestend het water heeft huisgehouden in Limburg, België en Duitsland. Geschokt was ik door hoeveel dodelijke slachtoffers er zijn en hoeveel mensen alles kwijt zijn.
De naam Abel betekent ‘zuchtje wind, ademtocht of ijle lucht’. Als de natuur haar spierballen laat zien dan blijken wij mensen vaak ineens heel kwetsbaar en nietig te zijn. Zo’n ramp telt alleen maar slachtoffers. We kunnen niemand aansprakelijk maken. Of we zijn met zijn allen aansprakelijk omdat door de klimaat verandering dit soort natuurgeweld vaker op kan treden.

Preken over Kaïn en Abel in een week waarin we te horen kregen dat Peter R. de Vries overleden is aan de gevolgen van de aanslag op zijn leven. Een week waarin tv-programma’s niet door konden gaan omdat er gedreigd werd met aanslagen. Dan komt dit verhaal opeens wel heel dichtbij en wordt het heel actueel.
Je kan van alles vinden over Peter R. de Vries, maar dat het niet deugt dat iemand op deze manier de mond gesnoerd wordt staat natuurlijk als een paal boven water. Hij sprak openlijk over misdaad, macht en de slachtoffers die gemaakt werden. Uit wat zijn collega’s vertellen blijkt dat hij een groot rechtvaardigheidsgevoel had. Meerdere keren in zijn carrière gebruikte De Vriest de invloed en macht die hij had om op te komen voor de Abels in deze wereld. De mensen die zonder hem geen kans hadden op recht en gerechtigheid. Dat hij daarmee vijanden maakte was hem zelf maar al te duidelijk.

Woedende Kaïns die niets ontziend alles uit de weg ruimen wat hen in de weg staat zijn er altijd en overal. Dat laat de actualiteit rond Peter R. de Vries zien goed zien. Als we om ons heen kijken zijn er zoveel meer grote en kleine voorbeelden te bedenken waarin tegenstelling tussen ‘Kaïn’ en ‘Abel’ een rol speelt. Het verhaal legt iets heel fundamenteels bloot over de mens en hoe wij als mensen met elkaar omgaan. Het verhaal gaat over Gods betrokkenheid bij dat menselijke samenleven.

Die fundamentele verhoudingen maakt Alain Verheij bespreekbaar in zijn boek ‘Ode aan de verliezer’. Want we kunnen met een historische blik naar dit verhaal kijken. De kans is dan echter groot dat we dan verzandden in allerlei vragen waar geen antwoorden op te vinden zijn.
Alain Verheij gaat zijn eigen weg en ziet in dit verhaal over die twee broers een prototype voor het verhaal dat hij steeds opnieuw ziet terug komen, eeuwige menstypen noemt hij ze ook wel. Vandaar dat de zomerserie over dit boek bij dit verhaal moest beginnen. Steeds opnieuw komt Verheij terug op deze twee broers en de groepen die zij voor hem vertegenwoordigen. Dat begint al in de inleiding:

Citaat p. 14

Nu schuilen er een aantal gevaren in een dergelijke stereotypering. De eerste is dat wij ons onmiddellijk afvragen tot welke groep wij behoren? Zijn wij een Kaïn, een geslaagd en succesvol exemplaar van de mens (zoals Alain het zelf noemt)? Zijn we misschien een Abel en zitten we in de hoek waar de klappen vallen. Het tweede gevaar is dat we een zwart-wit oordeel aan de twee groepen hangen: Abel = Goed, Kaïn = Fout.
Combineer die twee met elkaar en je hebt een moraliserende boodschap en de is tekst plat geslagen.
Dat terwijl het verhaal zelf helemaal niet plat is en de werkelijkheid al helemaal niet zwart-wit. We durven het misschien niet goed toe te geven, maar soms zijn we als Kaïn. Terwijl op andere momenten in ons leven of in andere situaties we ons meer kunnen inleven in Abel.
Dit verhaal heeft uiteindelijk voor beide kanten een eigen verhaal.

We hebben het verhaal van Abel. Abel, zuchtje wind, die alleen maar een passieve rol vervult, nergens komt hij aan het woord. Toch noemt Jezus in het evangelie uiteindelijk Abel een profeet en in Hebreeën 11 wordt Abel geprezen om zijn geloof.
Dat Alain Verheij dit verhaal als een prototype verhaal gebruikt, betekent niet dat het voor hem een neutraal verhaal is. Nee, het is geen verhandeling die op wetenschappelijke wijze probeert te beschrijven hoe de menselijke sociologie en psychologie in elkaar steekt, zonder daar een oordeel aan te hangen.
Vanaf het allereerste moment neemt de Bijbel stelling. Als het gaat over winnaars en verliezers staat God aan de kant van de verliezers. Verheij noemt dat tegendraads omdat ‘eeuw na eeuw de geschiedenis wordt geschreven vanuit het perspectief van de winnaar’ (p. 20).
Zo niet in de Bijbel. Keer op keer, zoals ook het vervolg van deze serie door ds. Marjolijn waarschijnlijk laat zien, staat God aan de kant van hen die anders vergeten worden. Van de slaven in Egypte tot de vaak maar al te menselijke leiders van zijn volk. Gelukkig de zachtmoedigen, gelukkig de nederigen, gelukkig zij die hongeren en dorsten naar gerechtigheid, gelukkig de vredestichters’ zo zegt Jezus in zijn beroemde bergrede. De discipelen die hij roept zijn niet de bekende namen, maar hele gewone mensen.
God vergeet zijn kinderen niet, zo zegt de Bijbel vanaf het allereerste begin, zelfs als de wereld hen wel vergeet. Hij komt op voor het recht van hen die in deze wereld geen recht lijken te hebben. Hij geeft Abel een stem als Abel zelf de mond is gesnoerd. God kiest voor de zachte krachten die de wereld veranderen.

Hoe belangrijk kan die boodschap zijn als je aan de verkeerde kant van de lijn staat in de ogen van de wereld! Het kan heel inspirerend zijn om te lezen hoe de Bijbel klinkt in andere delen van de wereld. Hoe vervolgde christenen of kerken in de sloppenwijken van de grote steden zich optrekken aan teksten waarin God belooft dat hij opkomt voor het recht. Zoveel kracht putten zij uit de Bijbel en de onvoorwaardelijke steun van God!

Hieruit zou je kunnen concluderen dat God zijn handen aftrekt van de Kaïns van deze wereld. Dat is dus niet het geval. Mij viel op tijdens het lezen het grootste deel van het verhaal gaat over de relatie tussen God en Kaïn.
Kaïn doet uiteindelijk iets verschrikkelijks, maar daar gaat nog wat aan vooraf. Ik laat voor nu even de vraag rusten waarom God het offer van Kaïn niet ziet. Een hele begrijpelijke vraag waar ik geen goed antwoord op heb. Behalve dan het fenomeen dat God vaker de keuze maakt om met de jongste verder te gaan, denk aan Jacob of Jozef.
Wat ik wel zie gebeuren is dat God ziet wat er bij Kaïn gebeurt. Hij ziet hoe Kaïns blik verduistert en hoe hij zich daarmee eigenlijk afzondert en afsluit van alles en iedereen. Daarom zoekt Hij Kaïn op en vraagt hem wat er aan de hand is. Er volgt een waarschuwende mededeling van Gods kant: ‘als je goed doet kan je iedereen recht in de ogen kijken. Maar als je kwaad in de zin hebt ligt de zonde op de loer. Wees sterker dan die demonen.’
Er is altijd een keuze, is de boodschap die doorklinkt uit de woorden van God. Je kan niet altijd kiezen wat je overkomt in het leven. Wel is er een keuze hoe je er mee omgaat. Een boodschap die nog steeds relevant is. Want als we eerlijk zijn staan wij allemaal wel eens in de schoenen van Kaïn. Hoe ons leven er ook uitziet, wij hebben allemaal wel eens de macht om een ander te kwetsen of te kleineren. Hoe gaan wij met dat soort situaties om?
Alain Verheij trekt het aan het einde van het hoofdstuk nog zelfs een stukje verder. Naar de maatschappelijke verantwoordelijkheid die de Kaïns van deze wereld hebben volgens hem. Dat maakt dit verhaal voor hem een waarschuwend verhaal. Hij noemt het voorbeeld dat een Nederlands huishouden gemiddeld 1,8 fulltime werknemers heeft in niet-westerse landen (p. 30). ‘We moeten op onze medemens …. letten. … Zeker als zij lijden aan het bestaan terwijl het moet ons best voorspoedig gaat.’ zo schrijft Verheij als conclusie bij dit hoofdstuk. Dit verhaal heeft voor hem dus een sterk maatschappelijk appèl.

In het vervolg van het verhaal wordt duidelijk welke keuze Kaïn maakt. Hij houdt zijn broer Abel verantwoordelijk voor de onenigheid die hij met God heeft en kiest ervoor hem dood te slaan. Als God hem dan uiteindelijk ter verantwoording roept, dan waagt hij het nog om te ontkennen. Kaïn de winnaar, heeft niemand nodig en is voor niemand verantwoordelijk.
Gods reactie is stevig. Kaïn, de landbouwer, wordt weggestuurd en moet aan zwerven. De winnaar blijkt uiteindelijk ook een verliezer. Maar tegelijk is God genadig. Hij laat Kaïn niet los en beschermt hem. Dat maakt zijn straf misschien niet minder hard, maar wel te dragen.
Zo wordt dit verhaal uiteindelijk ook het verhaal van de dader: een verhaal van genade en vergeving. Een verhaal dat zoveel later nog diepere betekenis kreeg in de persoon van Jezus.

Kaïn en Abel, we komen ze dagelijks tegen in de wereld om ons heen en als we eerlijk zijn voor onszelf. Voor de één is er de bemoediging van Gods trouwe liefde en zijn onvoorwaardelijke steun. Voor de ander is er de waarschuwing om verstandig om te gaan met de keuzes die we hebben als mens.
Laat dat de kracht zijn van dit oerverhaal. In de wetenschap dat God niemand loslaat: niet de Abels, maar ook niet de Kaïns van deze wereld.

Amen