26 november 2023
Gemeente van Jezus Christus, lieve mensen en families,
Grensmomenten, dit woord gebruikte iemand in een stuk dat zij schreef over het verhaal van Jakob bij de Jabbok. Het was een woord dat bij mij bleef haken.
Het deed mij onder andere denken aan een gewoonte die wij als gezin hadden in mijn jeugd. Vanwege het bedrijf van mijn ouders gingen we in de vakanties niet op reis naar het buitenland. We gingen altijd dagjes uit binnen Nederland. Toen we op een gegeven moment in het grensgebied met Duitsland een dagje gingen fietsen, was dat zo bijzonder dat we met het grensbord op de foto zijn gegaan. Daaruit ontstond de traditie om zo’n foto te maken bij ieder ‘nieuw’ land dat we aandeden. Al was het maar een paar meter voor de foto. U ziet het resultaat uit mijn fotoboek. Het waren grensmomenten voor mij. Letterlijk, maar ook figuurlijk want ze brachten mij verder dan ik ooit geweest was.
Grensmomenten maken we allemaal mee in ons leven in allerlei soorten en maten: van studiekeuze, tot verhuizingen, jubilea en noem maar op. Velen van jullie zijn hier vandaag aanwezig omdat jullie het afgelopen jaar zo’n grensmoment hebben meegemaakt. Het verliezen van een geliefde is een moment waarop je leven verandert of je nu afscheid hebt moeten nemen partner, vader of moeder, zus of broer, vriend of vriendin is. De dood heeft voor een keiharde scheiding gezorgd tussen het moment voor, toen er nog sprake was van een ‘samen met’, en het moment na overlijden, als het verandert in ‘zonder’ die ene persoon. Jullie hebben allemaal je weg moeten vinden in dat onbekende land, van een leven zonder de mens van wie je afscheid hebt moeten nemen.
De Bijbel kent vele verhalen over mensen, gelovig of iets minder gelovig, die hun eigen grensmoment meemaken. We hebben wat mij betreft één van de mooiste, indringendste verhalen vandaag gelezen. Het verhaal over Jakob en zijn worsteling in de nacht.
Jakob is de jongste van een tweeling. Hij is degene die zijn broer Esau het eerstgeboorterecht en de zegen van zijn vader heeft ontfutseld. Zijn broer is zo kwaad op hem dat hij hem dood wenst en Jakob het land moet ontvluchten. Hij gaat op reis naar zijn oom Laban. Daar wordt de bedrieger zelf bedrogen, maar de jaren zijn hem gunstig gezind en hebben hem een rijk man gemaakt. Na een droom van God keert hij met zijn twee vrouwen, kinderen en al zijn bezit terug naar het land dat hij zo lang geleden als vluchteling achter zich heeft gelaten. Nu staat hij op de grens, wetende dat Esau er aankomt. De broer die hem naar het leven stond voor wie hij met een smoes moest vluchten. Er is geen contact geweest tussen de broers. Hij weet niet hoe het leven van zijn broer verlopen is.
Alles wat Jakob dierbaar is, is al aan de overkant in het land dat hem beloofd is, maar waar ook dreiging vandaan komt. Alles wat hij bezit is over gestoken, maar, zo vertelt het verhaal, Jakob blijft alleen achter. Daar, in het duister van de nacht, op de grens vindt een gevecht plaats. Een worsteling op leven en dood, met een sterke tegenstander.
Over de vraag met wie Jakob daar vecht is veel geschreven en nagedacht. Er zijn allerlei soorten uitleg mogelijk van een worsteling met een engel, of juist een demon, tot een meer psychologische uitleg dat Jakob worstelt met zijn eigen angsten en zijn verleden. Het verhaal zelf laat voor al die verschillende interpretaties ruimte. Wat er verteld wordt is dat Jakob in de nacht worstelt met een iesj zoals het er in het Hebreeuws staat, iemand. Iemand die zijn naam niet wil geven…
Alsof het er niet toe doet precies te weten met wie Jakob vecht. Het is immers zo herkenbaar wat Jakob daar overkomt. Grensmomenten zijn vaak niet de momenten waar je fluitend doorheen loopt. De wezenlijke overgangen gaan doorgaans gepaard met veel nadenken, worsteling en twijfel. Het zijn momenten van chaos en een wirwar aan emoties.
In het pastoraat ontmoet ik regelmatig mensen op de grensmomenten van hun leven, bijvoorbeeld als duidelijk is dat de levensgrens in zicht komt. Van heel dichtbij maak ik dan soms mee hoe het voor de persoon die gaat sterven een worsteling kan zijn om het leven en de dierbaren los te laten. Hoe ingewikkeld dat kan zijn om daar naast te staan en te voelen dat je die worsteling niet van de ander kan overnemen. Gelukkig komt er in de meeste gevallen ook een moment van berusting en overgave, maar dat doet niets af aan die ingewikkelde worsteling die er eerst moet plaatsvinden.
Jakob heeft zijn eigen worsteling in het donker van de nacht. De kunstenaar Carel Kneulman heeft daar dit kunstwerk van gemaakt, getiteld Jakob en de engel. Het staat in de tuin van het gemeentemuseum in Den Haag.
Het mooie aan dit beeldhouwwerk, ten opzichte van andere schilderijen die gemaakt zijn van dit verhaal, vind ik dat het niet de standaard engel met vleugels is. Het is een meer abstract geheel, waar wel heel veel dynamiek in zit We zien een chaos aan ledematen en beweging van twee figuren die elkaar in evenwicht houden. Het is niet duidelijk wat bij wie hoort en dat is precies hoe zo’n grensmoment kan voelen: verwarrend, chaotisch en dynamisch.
De lange, onbesliste strijd duurt tot het opkomen van het morgenrood. Er volgt een ontknoping waarbij er eigenlijk geen sprake is van een winnaar en een verliezer. Jakob wordt door zijn tegenstander op zo’n manier geraakt dat hij voor het leven getekend is. Hij zal zijn leven lang mank lopen als gevolg van dit gevecht. Maar er gebeurt nog iets meer. Jakob eist een zegen van zijn tegenstander, zoals hij eerder in zijn leven ook zijn zegen zelf georganiseerd heeft. Nu echter volgt er iets wat hij niet verwacht zal hebben. Hij krijgt een nieuwe naam: Israël, en dan pas volgt er een zegen.
We mogen naar Jakob zelf luisteren die duiding geeft aan wat hij die nacht heeft meegemaakt. Zoals wij nooit voor een ander kunnen zeggen wat een grensmoment gebracht of gekost heeft. Die balans mag de persoon die er doorheen gegaan is opmaken.
Jakob maakt aan het einde van de nacht de balans op en zegt: ik heb God gezien en mijn ziel is gered! Hij zegt het met verwondering. Daarom noemt hij de plaats Peniël- Peni betekent aangezicht en El betekent God. Daar in de beek, zegt Jakob, heb ik met een vertegenwoordiger van God, met God zelf gevochten. Het heeft mijn leven getekend, maar ik heb ook de zegenende hand van de God van Abraham en Isaak mogen voelen.
In die chaotische en verwarrende strijd op de grens van het land dat God hem beloofd had, heeft Jakob letterlijk en figuurlijk aan God vastgehouden. Hij wilde hem niet laten gaan. Dat heeft hem wat gekost, maar hij won er de zegen van de Eeuwige mee. Niet omdat hij opeens een perfect mens is, maar omdat God in de worsteling bij hem was, hem aanvaardde zoals hij was, tot de nieuwe dag aanbrak
Het is veelzeggend dat de ontknoping plaatsvindt bij het opkomen van het morgenrood. Toen Jakob vluchtte uit Kanaän ging de zon onder. Hier, na zijn worsteling met ‘iemand’, als hij de Jabbok oversteekt gaat de zon over hem stralen. Een nieuwe dag breekt aan en daarmee een nieuwe periode in Jakobs leven. Hij zal zich die nacht zijn leven lang herinnerd hebben denk ik zo.
Zoals Jakob vasthield aan God, zo mogen wij op onze eigen grensmomenten, als wij worstelen met het leven, met wat ons overkomt en misschien zelfs met God, vasthouden aan Hem. Verlangend naar Zijn zegen, die misschien zelfs in de worsteling dichterbij is dan we op dat moment kunnen voelen of weten.
Want grensmomenten gaan voorbij. Daar zijn het momenten voor. En na het moment wacht een nieuwe dag, met een zon die over je leven opgaat. Soms lijkt de nacht oneindig te duren, soms is het verdriet zo groot, toch zal er een dag zijn dat het morgenrood voorzichtig opkomt, als een klein streepje aan de horizon. Dat dan Gods Licht als een stralende zegen over je leven mag opgaan.
Amen
